Randvoorwaarden voor implementatie van beweegprogramma’s voor hoogrisicogroepen

In 2009 is het project ‘Randvoorwaarden voor implementatie van beweegprogramma’s voor hoogrisicogroepen’ binnen het Preventie programma van ZonMW gehonoreerd. De subsidieaanvraag kwam tot stand door een samenwerking van GGD Hollands Midden, LUMC, sectie Public Health en Eerstelijnsgeneeskunde, TNO en de afdeling Gezondheidspsychologie van de Universiteit Leiden.

Het idee voor het project is vanuit de praktijk ontstaan. De goedlopende interventie met beweegadvies op maat voor chronisch zieken (De Beweegwinkel) die de GGD Hollands Midden heeft ontwikkeld en getest in Leiden Noord bleek na overdracht naar een andere organisatie op obstakels te stuiten. Aanvankelijk liet de financiering lang op zich wachten en huisartsen stuurden patiënten moeizaam door. Ook was de tijd tussen verwijzing en intake soms te lang omdat de beweegconsulent slechts enkele dagdelen inzetbaar was. Inmiddels staat het programma weer goed op de rails, maar blijft de vraag hoe de implementatie van een dergelijk programma in de toekomst soepeler kan verlopen.

Laatst bijgewerkt op 16 september 2020

Doel is om barrières en succesfactoren te identificeren bij de implementatie van beweegprogramma’s voor hoogrisicogroepen.

Wat is er nodig om (veelal bewezen effectieve) beweegprogramma’s voor hoogrisicogroepen op een goede manier te implementeren in de eerstelijnsgezondheidszorg. We zijn op zoek naar de barrières en succesfactoren op verschillende niveaus.

Eerste fase

In de eerste fase van het project is een inventarisatie gemaakt van alle factoren die van invloed zijn op de implementatie van beweegprogramma’s in de eerstelijnsgezondheidszorg. Informatie werd verzameld aan de hand van eensystematische literatuurstudie en een kwalitatieve studie. Uit beide studies is een groot aantal beïnvloedende factoren naar voren gekomen. Deze factoren waren gerelateerd aan de kenmerken van het beweegprogramma, de sociaal-politieke context, de adopterende organisatie, de adopterende professional, de patiënt en de implementatie strategie. Op basis van de interviews kon daarbij een indeling gemaakt worden voor factoren die van belang zijn in de verschillende fasen van het implementatie proces: adoptie, daadwerkelijk gebruik en continuering van beweegprogramma’s. Bij het maken van deze indelingen werd gebruik gemaakt van bestaande implementatie theorieën.

Tweede fase

Aan de hand van een Delphi studie werd in de tweede fase van het project onderzochtwelke factoren het meest relevant zijn voor de implementatie van beweeginterventies in de eerstelijnsgezondheidszorg. Voor iedere factor die werd gevonden in de eerste fase van het project gaven experts in een vragenlijst aan hoe belangrijk zij de factor vonden voor de adoptie, daadwerkelijk gebruik en continueringsfase. Daarnaast scoorden zij de veranderbaarheid van iedere factor. Resultaten gaven aan dat factoren gerelateerd aan kenmerken van het beweegprogramma en de sociaal-politieke context meer gerelateerd lijken te zijn aan de adoptie en continuering van beweegprogramma’s in de eerstelijnszorg, terwijl kenmerken van de professional (bijv. kennis en vaardigheden) vooral van invloed lijken te zijn op de implementatiefase.

Derde fase

In de derde fase van het project is de invloed van deze factoren op de implementatie van beweeginterventies – en dan met name het daadwerkelijk gebruik van beweegprogramma’s door gezondheidszorg professionals – getoetst. Op basis van een theoretisch raamwerk en de resultaten van de eerdere studies is een vragenlijst ontwikkeldom het daadwerkelijk gebruik van gezondheidszorg professionals en de determinanten van hun gedrag te meten. Deze vragenlijst is uitgezet bij eerstelijns fysiotherapeuten die beweegprogramma’s aanbieden aan mensen met COPD, diabetes, artrose of overgewicht. De vragenlijst bleek een voldoende valide en betrouwbaar instrument om determinanten van het gedrag van gezondheidszorg professionals te meten en kan ook worden ingezet in andere domeinen van implementatieonderzoek. Eerste resultaten laten zien dat fysiotherapeuten beweegprogramma’s volgens de richtlijnen uitvoeren en dat ze tevreden zijn over de kwaliteit die ze hun patiënten bieden. Meest belangrijke voorspellers voor het daadwerkelijk gebruik van beweegprogramma’s door fysiotherapeuten waren gerelateerd aan kenmerken van de professional (bijv. geloof in eigen kunnen, plannen, gewoontes).

Deze informatie wordt verwerkt in een checklist die in de praktijk kan worden gebruikt om determinanten van de implementatie van beweegprogramma’s en andere interventies in kaart te brengen. De checklist wordt vervolgens onderzocht op bruikbaarheid, volledigheid en relevantie. Informatie over barrières en succesfactoren kan worden gebruikt voor de ontwikkeling van strategieën die de effectieve implementatie van interventies bevorderden.

December 2009 – november 2013

GGD Hollands Midden, Nicolette van der Zouwe
Universiteit Leiden/FSW,Josanne Huijg (AiO)*
Universiteit Leiden/FSW, Winnie Gebhardt, projectleider
LUMC/PHEG, Matty Crone
TNO, Elise Dusseldorp
*De onderzoeker die op het project is aangesteld als Assistent in Opleiding is Josanne Huijg. Zij wordt gesuperviseerd door Winnie Gebhardt (Gezondheidspsychologie,Universiteit Leiden), Matty Crone (LUMC, Public Health en Eerstelijnsgeneeskunde) en haar promotores Barend Middelkoop (LUMC, Public Health en Eerstelijnsgeneeskunde) en Stan Maes (Gezondheidspsychologie,Universiteit Leiden).

Een systematisch literatuuronderzoek en een kwalitatief onderzoek resulteerden in een uitgebreide lijst met potentieel beïnvloedende factoren, gerelateerd aan kenmerken van de beweeginterventie, sociaal-politieke context, organisatie, professional, deelnemers en introductiestrategieën. In een Delphi-studie is de lijst door experts gereduceerd tot de meest relevante factoren voor de adoptie, implementatie en continuering van beweeginterventies in de eerstelijnszorg. Deze lijsten met potentieel beïnvloedende factoren kunnen voorafgaand aan de introductie van beweeginterventies in de eerstelijnszorg worden geraadpleegd om het proces zo effectief mogelijk te laten verlopen.

Uit de verschillende studies kwam bovendien naar voren dat diverse factoren fase-specifiek zijn. Dit geeft aanleiding om te verwachten dat met verschillende factoren rekening gehouden moet worden tijdens de adoptie-, implementatie- en continueringsfase en dat er fase-specifieke strategieën nodig zijn om de verschillende fasen positief te beïnvloeden. Op basis van de resultaten van de eerste drie studies en het Theoretical Domains Framework (Michie et al., 2005) is vervolgens een vragenlijst ontwikkeld waarmee de factoren die potentieel van invloed zijn op het implementatiegedrag van gezondheidszorgprofessionals met een acceptabele validiteit en betrouwbaarheid kunnen worden gemeten. Aan de hand van de vragenlijst (i.e., de Determinants of Implementation Behavior Questionnaire) zijn de meest belangrijke factoren voor de implementatie van beweeginterventies door fysiotherapeuten in kaart gebracht. De resultaten indiceren dat strategieën om de implementatie van beweeginterventies te verbeteren vooral gericht moeten zijn op het verhogen van de kennis, vaardigheden, geloof in eigen kunnen, uitkomstverwachtingen, positieve emoties, plannen en gewoonten van fysiotherapeuten met betrekking tot de implementatie van beweeginterventies.

Tot slot is op basis van de vragenlijst en het Meetinstrument voor Determinanten van Innovaties (Fleuren et al., 2012) een checklist ontwikkeld die in de praktijk gebruikt kan worden om succesfactoren en barrières voor de implementatie van beweeginterventies systematisch in kaart te brengen. Coördinatoren en uitvoerders van beweeginterventies hebben het gebruik van de checklist in de praktijk positief geëvalueerd. De checklist zorgt bovendien voor (extra) aandacht voor de implementatie van beweeginterventies en opent het gesprek over wat goed gaat en beter kan.

Checklist en handleiding

Checklist uitvoering beweegprogramma’s
Checklist belangrijke factoren voor de uitvoering beweegprogramma’s. Handleiding.

Deze kunnen in de praktijk worden gebruikt om determinanten van de implementatie van beweegprogramma’s en andere interventies in kaart te brengen.

Literatuurlijst

Literatuurlijst beweegprogramma’s

Wetenschappelijke artikelen

Factors associated with physical therapists’ implementation of physical activity interventions in the Netherlands. JM Huijg et al. Physical Therapy, 2015.

Factors influencing the introduction of physical activity interventions in primary health care: a qualitative study. JM Huijg et al. International Journal of Behavioral Medicine, 2014.

Factors influencing primary health care professionals’ physical activity promotion behaviors: a systematic review. JM Huijg et al. International Journal of Behavioral Medicine 2014.

Measuring determinants of implementation behavior: psychometric properties of a questionnaire based on the Theoretical Domains Framework. JM Huijg et al. Implementation Science 2014.

Discriminant content validity of a Theoretical Domains Framework Questionnaire for use in implementation research. JM Huijg, WA Gebhardt, MC Crone, E Dusseldorp, J Presseau. Implementation Science, 2013.

Factors influencing the adoption, implementation, and continuation of physical activity interventions in primary health care: a Delphi study. JM Huijg et al. BMC Family Practice, 2013;14:142.

Health psychology and implementation science in tandem: developing questionnaires to assess theoretical domains and multiple goal pursuit. JM Huijg, J Presseau. The European Health Psychologist 2013. PDF toevoegen

Proefschrift

Towards the effective introduction of physical activity interventions in primary health care, JM Huijg, 2014. 

Ondanks veelbelovende bevindingen over de effectiviteit van beweeginterventies in de eerstelijnszorg verloopt de introductie van deze interventies in de praktijk niet optimaal. Dit vermindert de impact van die beweeginterventies op de publieke gezondheid. Hoofddoel van het project was om vast te stellen hoe de introductie van beweeginterventies in de eerstelijnszorg geoptimaliseerd kan worden. Hiertoe zijn verschillende studies uitgevoerd om factoren, die van invloed zijn op de introductie van beweeginterventies in de eerstelijnszorg, in kaart te brengen.

Een systematisch literatuuronderzoek en een kwalitatief onderzoek resulteerden in een uitgebreide lijst met potentieel beïnvloedende factoren. In een Delphi-studie is de lijst door experts ingekort tot meest-relevante factoren voor de adoptie, implementatie en continuering van beweeginterventies in de eerstelijnszorg.

Op basis van de resultaten van de eerste drie studies en een overkoepelend theoretisch raamwerk is een vragenlijst ontwikkeld waarmee de factoren die potentieel van invloed zijn op het implementatiegedrag van gezondheidszorgprofessionals kunnen worden gemeten. De vragenlijst, die in een eerste studie naar psychometrische kenmerken een acceptabele validiteit en betrouwbaarheid bleek te hebben, is vervolgens gebruikt om te onderzoeken welke factoren samenhangen met de implementatie van beweeginterventies door fysiotherapeuten. Daarnaast is de vragenlijst het startpunt geweest voor de ontwikkeling van een veel kortere checklist voor de praktijk, waarmee succesfactoren en barrières voor de implementatie van beweeginterventies in de eerstelijnszorg in kaart kunnen worden gebracht.

Goede kennis over de factoren, die van invloed zijn op de introductie van beweeginterventies in de eerstelijnszorg, is essentieel voor het ontwikkelen van strategieën om het introductieproces te verbeteren. De vragenlijst en de checklist zijn nieuwe hulpmiddelen om kennis over determinanten van implementatiegedrag en methoden voor implementatieonderzoek te vergroten.