Een simpele aanpassing in de leefomgeving leidt zelden tot een grote verbetering in de gezondheid. Toch zijn er wel degelijk handvatten voor een goede aanpak, ook voor kwetsbare wijken. Platform 31, Pharos en Onderzoeksinstituut IVO onderzochten in opdracht van ZonMw, en in nauwe samenwerking met het RIVM, de beschikbare kennis en kennisbehoefte over een gezonde leefomgeving in kwetsbare wijken. Deze kennissynthese vormt de basis de ZonMw subsidieoproep voor onderzoek naar dit thema.
Health equity: differentiëren in aanpak
Er zijn grote verschillen tussen wijken en gebieden in de mate waarin de omgeving de gezondheid van mensen stimuleert of juist belemmert. De kennissynthese richt zich op de vraag wat er meer, minder of anders nodig is om de gezondheid in kwetsbare wijken te verbeteren door de inzet van de gezonde leefomgeving. Het is belangrijk om te differentiëren in de aanpak om gezondheidsverschillen terug te dringen.
Het idee van health equity sluit goed daarop aan: sommige personen hebben meer of andere ondersteuning nodig dan andere, om tot gelijke kansen op gezondheid te komen. Dat is ook te vertalen naar het wijkniveau. Ruimtelijk beleid gaat nu nog vaak uit van ‘precedentwerking’, waardoor elk gebied een gelijke behandeling krijgt (equality). Niet iedere inwoner, en niet ieder gebied, heeft hetzelfde vertrekpunt.
Meest urgente kennisvraag: toegankelijk maken van gezond voedsel
De onderzoekers voerden een Delphi studie uit bij gemeenten, GGD’en, provincies en kennisinstellingen. Een Delphi-studie is een techniek om experts (online) tot consensus te laten komen over een onderwerp. Uit de studie kwam onderstaande lijst met onderwerpen naar voren.
Kennisvragen Gezonde leefomgeving in kwetsbare wijken, meest belangrijk boven:
- Toegankelijker maken gezond voedsel
- Stimuleren en bevorderen sociale cohesie
- Betrekken inwoners bij verbetering en verandering leefomgeving
- Betaalbaar maken van gezonde keuzes
- Maken van voorzieningen die inwoners stimuleren tot ontmoeten, spelen en rust
- Effect van mengen wijken op gezondheid van groepen met lage ses
- Omgeving groener en aantrekkelijker
- Beschermen tegen negatieve gevolgen klimaatverandering en hittestress
- Verbeteren binnenmilieu en geluidsoverlast woningen
- Stimuleren ondernemers gezonde opties aan te bieden
- Beschermen tegen vervuiling (luchtkwaliteit, watervervuiling en afval)
- Beschermen tegen overlast (geluidsoverlast en geur)
- Voorzieningen maken die veilig zijn
Bovenstaande onderwerpen vallen onder het beschermen (zoals vervuiling en geluidsoverlast), bevorderen (zoals bewegen en spelen) en faciliteren (zoals de sociale cohesie in wijken) van de gezondheid.
Analyse beschikbare kennis en kennislacunes
Het aantal literatuurstudies dat specifiek kijkt naar personen die in kwetsbare wijken wonen blijkt beperkt te zijn. De meeste reviews onderzochten de effecten van de leefomgeving op de lichamelijke gezondheid van personen. Inhoudelijk vond men vooral (literatuur)studies over de thema’s groen, bewegen en vervuiling. Er werden weinig reviews gevonden van studies waarin veranderingen worden aangebracht in de leefomgeving en waarbij vervolgens wordt gekeken naar de effecten daarvan op de gezondheid van mensen.
Hardware, software en orgware
Opvallend is ook dat de meeste reviews over hardware lijken te gaan, over de fysieke aspecten van de leefomgeving zelf. Enkele studies gingen over ervaringen van de mensen, wat raakt aan software (of de juiste doelgroep de hardware gebruikt). Er werden geen reviews gevonden die aandacht besteedden aan de orgware: hoe maatregelen in de fysieke omgeving zijn verankerd in lokaal, regionaal of landelijk beleid. Mogelijk zijn er voor artikelen van de laatste categorie ook moeilijker passende zoektermen te vinden.
Géén eenduidige oplossing voorhanden
De onderzoekers concluderen dat er geen eenduidige oplossing is om de gezondheid van mensen in kwetsbare wijken aan te pakken door middel van de leefomgeving. De wijken en buurten zijn daar te verschillend voor: wat betreft mensen die er wonen, de opgaven die er spelen en de typologie, bouwperiode of opzet van de wijk. Het betreffen zogenaamde ‘wicked problems’ die een systeemaanpak vereisen. Deze termen geven beide aan dat een gebiedsgerichte aanpak om gezondheid te verbeteren geen gesloten systeem is, waarbij een (vaste) set interventies automatisch tot gezondheidswinst leidt.
Leren van elkaar
Hoewel iedere aanpak uniek is, zijn er wel elementen die bijdragen aan een steviger en daarmee succesvollere aanpak. Genoemd worden het betrekken van inwoners en een interdisciplinaire aanpak. Het is daarom goed om te leren van andere – voorbeeld – gemeenten en aanpakken: hoe een gezonde leefomgeving eruit ziet, hoe ervoor is gezorgd dat de mensen in de wijk hier goed bij zijn betrokken, hoe andere actoren overtuigd zijn van de noodzaak om tot een gezonde leefomgeving te komen, hoe op een slimme manier een koppeling met andere opgaven is gemaakt, etc..
Kennisopgave: de juiste kennis op de juiste plek
De kennis die er is, bereikt vaak niet de professionals die werken aan een gezonde leefomgeving in kwetsbare wijken. Voor een deel is het daarom nodig om de juiste mensen te betrekken bij beleid over en ingrepen in de fysieke (en sociale) leefomgeving. Hiervoor geldt de eerder genoemde interdisciplinaire aanpak met aandacht voor org-, soft- en hardware en voor gezondheidsbescherming, -bevordering en facilitering.
MEER LEZEN
- Rapport Kennissynthese Gezonde leefomgeving in kwetsbare wijken
- ZonMw subsidieoproep Ontwikkelen van kennis over gezondheid in kwetsbare wijken en gebieden
- ZonMw pagina <Gezonde leefomgeving